Artykuły edukacyjne

Seks? Jasne. Ale z testem w pakiecie!

Historia HIV – odkrycie wirusa i rozwój epidemii

Wirus HIV (ludzki wirus niedoboru odporności) został po raz pierwszy rozpoznany na początku lat 80. XX wieku. 5 czerwca 1981 roku amerykańskie Centrum Kontroli Chorób (CDC) odnotowało nieznaną wcześniej chorobę u pięciu młodych mężczyzn w Los Angeles – rzadkie zapalenie płuc wywołane przez Pneumocystis, co stało się pierwszym oficjalnym sygnałem epidemii AIDS. Początkowo choroba wydawała się dotykać głównie homoseksualnych mężczyzn, przez co media i społeczeństwo nazywały ją „rakiem gejów” lub GRID (Gay-Related Immune Deficiency). W 1982 roku wprowadzono nazwę AIDS (zespół nabytego niedoboru odporności) dla określenia końcowego stadium tej choroby. Wkrótce okazało się, że zakażenia występują także w innych grupach (np. u osób przyjmujących dożylnie narkotyki, chorych na hemofilię czy dzieci zakażanych od matek), co obaliło początkowe przekonanie, jakoby problem dotyczył wyłącznie wybranych środowisk.

Pierwsze retrospektywne badania wykazały, że wirus krążył w populacji już kilkadziesiąt lat wcześniej – znaleziono przypadki infekcji HIV w Afryce sięgające końca lat 50. XX wieku, a naukowcy uważają, że wirus przeniknął ze zwierząt (prawdopodobnie szympansów) do ludzi około przełomu XIX i XX wieku.

Przełom w walce z epidemią nastąpił, gdy udało się odkryć przyczynę choroby. W maju 1983 roku zespół naukowców z Instytutu Pasteura w Paryżu wyizolował nowego ludzkiego retrowirusa – początkowo nazwanego LAV – który okazał się czynnikiem wywołującym AIDS. Niezależnie podobnego odkrycia dokonał w USA Robert Gallo. W 1986 roku wirus otrzymał ostatecznie nazwę HIV (Human Immunodeficiency Virus). Równolegle opracowano pierwsze testy diagnostyczne pozwalające wykrywać przeciwciała anty-HIV, co umożliwiło identyfikację zakażonych.

Początkowo nie istniało skuteczne leczenie – zakażenie HIV niemal nieuchronnie prowadziło w ciągu kilku lat do rozwoju AIDS i śmierci. Sytuację zmieniło dopiero wprowadzenie leków przeciwwirusowych: w 1987 roku zarejestrowano pierwszy taki preparat (AZT), a w połowie lat 90. opracowano terapię skojarzoną (HAART), która hamowała namnażanie wirusa. Dzięki temu od końca lat 90. liczba zgonów zaczęła spadać – dla przykładu w 2005 roku notowano na świecie około 2,4 miliona zgonów rocznie, a obecnie jest to około 600–700 tysięcy rocznie, mimo zwiększenia się liczby żyjących z HIV.

Podejście medyczne przeszło ogromną zmianę: z poczucia bezradności wobec tajemniczej śmiertelnej choroby do traktowania HIV jako choroby przewlekłej, którą można skutecznie kontrolować terapią. Podejście społeczne również ulegało stopniowej ewolucji – od paniki moralnej i stygmatyzacji chorych w latach 80. do coraz szerszej edukacji, współczucia i wsparcia dla osób żyjących z HIV w kolejnych dekadach.

Jednak początki były naznaczone strachem i uprzedzeniami: w latach 80. zakażonych często piętnowano, twierdząc wręcz, że spotkała ich „kara boska” za grzeszne życie. W niektórych miejscach dochodziło do rażącej dyskryminacji – odmawiano przyjęcia chorych do szpitali, a nawet zakłady pogrzebowe nie chciały chować zmarłych na AIDS. Na fali tych nastrojów część władz początkowo bagatelizowała problem.

W odpowiedzi narodziły się ruchy aktywistów (np. organizacja ACT UP), które domagały się przyspieszenia badań nad lekiem i sprawiedliwego traktowania pacjentów. Symbolem stały się demonstracje z transparentami „We die – they do nothing” („my umieramy – oni nic nie robią”), które przyczyniły się do zmiany polityki zdrowotnej wielu krajów.

Już w 1988 roku WHO zainicjowała obchody Światowego Dnia AIDS (1 grudnia), aby zwiększać świadomość społeczną. Obecnie, ponad 40 lat od wybuchu epidemii, dzięki międzynarodowym wysiłkom edukacyjnym i medycznym HIV przestał być tematem tabu – wciąż jednak walka z nim trwa, a pełne wyleczenie czy szczepionka pozostają wyzwaniem naukowym. Mimo to coraz głośniej mówi się o realnej perspektywie zakończenia epidemii AIDS jako zagrożenia zdrowia publicznego w najbliższych latach, jeśli utrzymane zostaną wysiłki w zakresie prewencji i leczenia.

Statystyki – sytuacja globalna i w Polsce

HIV/AIDS nadal stanowi poważne wyzwanie zdrowotne na całym świecie, choć jego skala i dynamika różnią się w zależności od regionu. Pod koniec 2022 roku na świecie żyło około 39 milionów osób zakażonych wirusem HIV. Dla porównania, w latach 90., w szczytowym momencie epidemii, liczba ta była znacznie niższa. Wzrost ten wynika m.in. z faktu, że dzięki skutecznemu leczeniu ludzie żyją dłużej, a choć liczba nowych zakażeń maleje, to wciąż są one odnotowywane.

W 2022 roku zarejestrowano około 1,3 miliona nowych zakażeń HIV na całym świecie. To duży postęp – w porównaniu z latami 90. liczba nowych przypadków zmniejszyła się o ponad połowę. Równocześnie spadła liczba zgonów związanych z HIV/AIDS – w 2022 roku odnotowano ich około 630 tysięcy, podczas gdy w połowie lat 2000. liczba ta przekraczała 2 miliony rocznie. To zasługa szerokiego dostępu do terapii antyretrowirusowej, z której korzysta obecnie około 30 milionów osób zakażonych HIV, co stanowi mniej więcej trzy czwarte wszystkich potrzebujących. Nadal jednak ponad 10 milionów ludzi na świecie nie ma dostępu do leczenia – najczęściej w krajach ubogich i rozwijających się.

Rozkład epidemii HIV jest bardzo nierównomierny. Najwięcej zakażonych osób żyje w Afryce Subsaharyjskiej – stanowią oni około dwóch trzecich globalnej liczby przypadków. Choć w wielu regionach świata notuje się spadki, w niektórych obszarach, takich jak Europa Wschodnia czy Azja Środkowa, wciąż obserwuje się wzrost liczby nowych zakażeń.

Sytuacja w Polsce

Polska należy do krajów o stosunkowo niskiej liczbie zakażeń HIV, ale problem ten nadal istnieje. Od początku epidemii, czyli od lat 80., do końca 2022 roku zakażenie HIV stwierdzono u ponad 30 tysięcy osób. U ponad 4 tysięcy z nich rozwinęło się AIDS, a około 1,5 tysiąca osób zmarło. W rzeczywistości szacuje się, że obecnie w Polsce żyje z HIV około 20–25 tysięcy osób – część z nich może nie być jeszcze zdiagnozowana.

Niestety, wiele osób zakażonych nie jest świadomych swojego statusu. Choć sytuacja poprawia się dzięki zwiększaniu dostępu do testów, wciąż zdarza się, że diagnoza stawiana jest zbyt późno.

Jeśli chodzi o nowe przypadki, od kilku lat obserwuje się wzrost liczby zakażeń. Przez długi czas notowano około 800–1300 nowych przypadków rocznie, jednak od 2015 roku liczby te zaczęły rosnąć. W 2022 roku zgłoszono 2384 nowe zakażenia HIV, a w 2023 roku – do połowy listopada – już 2590 przypadków, co stanowi rekordową liczbę w historii polskich statystyk.

Specjaliści wiążą ten wzrost m.in. z ograniczeniami w dostępie do testowania podczas pandemii COVID-19 oraz z wciąż niewystarczającą świadomością społeczną dotyczącą HIV. Zakażenia w Polsce dotyczą głównie młodych mężczyzn w wieku 20–40 lat, zarówno hetero-, jak i homoseksualnych. Ogólny odsetek zakażonych w populacji generalnej pozostaje bardzo niski (poniżej 0,1%), ale w wybranych grupach – np. wśród mężczyzn mających kontakty seksualne z mężczyznami – jest on znacząco wyższy.

Pozytywnym sygnałem jest wysoka dostępność leczenia. W połowie 2023 roku około 19–21 tysięcy osób w Polsce korzystało z terapii antyretrowirusowej, w tym blisko 200 dzieci. To oznacza, że zdecydowana większość osób, u których wykryto HIV, jest skutecznie leczona. Leczenie nie tylko poprawia rokowania i komfort życia pacjentów, ale także ogranicza ryzyko dalszego przenoszenia wirusa.

Diagnostyka i leczenie – testowanie oraz terapia antyretrowirusowa

Wczesne wykrycie zakażenia HIV ma ogromne znaczenie dla zdrowia i życia osoby zakażonej. Dlatego tak ważne jest, by wiedzieć, kiedy i jak się testować. Najczęściej stosowane testy na HIV wykrywają przeciwciała wytwarzane przez organizm w odpowiedzi na obecność wirusa, a niektóre z nich także specjalne białko wirusa, zwane antygenem p24. Nowoczesne testy czwartej generacji potrafią wykryć zakażenie już po 2–4 tygodniach od kontaktu z wirusem. Dla większej pewności zaleca się jednak wykonanie testu najwcześniej po 6–8 tygodniach od ryzykownej sytuacji.

Okres, w którym organizm jeszcze nie wytworzył wystarczającej ilości przeciwciał, nazywany jest „okienkiem serologicznym”. Oznacza to, że test wykonany zbyt wcześnie może dać wynik fałszywie ujemny. W takiej sytuacji test należy powtórzyć po upływie odpowiedniego czasu.

Do badań przesiewowych standardowo stosuje się testy ELISA. W przypadku dodatniego wyniku wykonuje się dodatkowe badanie potwierdzające – obecnie wykorzystuje się nowsze testy immunologiczne lub molekularne. Istnieją również szybkie testy – z krwi z palca lub ze śliny – które dają wynik w ciągu kilkunastu minut. Jeśli taki test wykaże wynik dodatni, konieczne jest jego potwierdzenie w laboratorium.

Zaleca się, by każda osoba dorosła przynajmniej raz w życiu wykonała test na HIV. Osoby narażone na większe ryzyko powinny badać się regularnie – na przykład raz w roku.

Test można wykonać zarówno z inicjatywy lekarza, jak i samodzielnie. W Polsce działają Punkty Konsultacyjno-Diagnostyczne, w których test można wykonać anonimowo, bezpłatnie i bez skierowania. Przed i po teście możliwa jest rozmowa z przeszkolonym doradcą. Adresy tych punktów dostępne są na stronach krajowych instytucji zdrowia.

W sytuacji podejrzenia świeżego zakażenia lekarz może zlecić badanie metodą PCR, które wykrywa materiał genetyczny wirusa. Taki test pozwala na bardzo wczesne wykrycie zakażenia – już po około 10–14 dniach od kontaktu z wirusem – ale ze względu na koszty wykonywany jest tylko w szczególnych przypadkach.

Nie można rozpoznać zakażenia HIV „na oko” – wiele osób przez lata nie odczuwa żadnych objawów. Jedynym sposobem na poznanie swojego statusu jest wykonanie testu. Wczesna diagnoza pozwala nie tylko na ochronę zdrowia osoby zakażonej, ale również na przerwanie łańcucha transmisji.

Leczenie HIV

Leczenie HIV polega na stosowaniu terapii antyretrowirusowej, czyli połączenia kilku leków, które hamują namnażanie się wirusa w organizmie. Obecnie dostępne są liczne preparaty – wiele z nich łączy w jednej tabletce kilka substancji, co znacznie ułatwia codzienne przyjmowanie leków.

Leki te nie usuwają HIV całkowicie z organizmu, ponieważ wirus potrafi ukrywać się w tzw. rezerwuarach, ale skutecznie go kontrolują. Głównym celem leczenia jest osiągnięcie tzw. niewykrywalnej wiremii – czyli tak niskiego poziomu wirusa we krwi, że nie jest on wykrywany przez standardowe testy. Osoba z niewykrywalną wiremią ma odbudowany układ odpornościowy i nie rozwija AIDS. Co więcej, nie stanowi też zagrożenia dla innych – nawet w kontaktach seksualnych – zgodnie z zasadą „niewykrywalny = niezakaźny”.

Leczenie należy kontynuować przez całe życie. Przerwanie terapii powoduje ponowne namnażanie się wirusa i ryzyko pogorszenia stanu zdrowia. Nowoczesne leki są na ogół dobrze tolerowane – mogą powodować pewne skutki uboczne, jak zaburzenia metaboliczne czy dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, ale korzyści z terapii zdecydowanie je przewyższają.

Każda osoba, u której rozpoznano HIV, powinna jak najszybciej rozpocząć leczenie – niezależnie od tego, w jakim stadium zakażenia się znajduje. Im wcześniej zacznie się terapię, tym lepsze są rokowania i mniejsze ryzyko dalszego zakażenia innych osób.

W Polsce leczenie antyretrowirusowe jest bezpłatne dla wszystkich potrzebujących i finansowane ze środków publicznych. Terapia odbywa się w wyspecjalizowanych ośrodkach chorób zakaźnych. Pacjent pozostaje pod stałą opieką lekarza, regularnie wykonuje badania kontrolne – takie jak pomiar liczby wirusa we krwi, morfologia, funkcje wątroby i liczba limfocytów CD4.

Dzięki terapii HIV stało się chorobą przewlekłą, z którą można żyć normalnie – pracować, podróżować, mieć dzieci, uprawiać sport i realizować marzenia. Istnieją nawet bezpieczne metody planowania rodziny, jeśli jedno z partnerów – lub oboje – żyją z HIV.

Wciąż trwają prace nad szczepionką oraz pełnym wyleczeniem HIV. Odnotowano już pojedyncze przypadki całkowitego usunięcia wirusa z organizmu, ale są to wyjątki. Obecnie najlepszą drogą jest odpowiedzialne testowanie i leczenie. Im szybciej ktoś pozna swój status, tym szybciej może zadbać o swoje zdrowie i życie.

Największym zagrożeniem nie jest sam wirus, ale brak wiedzy o zakażeniu. Dlatego warto podkreślić: testuj się, lecz się i żyj pełnią życia.

HIV a AIDS – jaka jest różnica?

HIV (ludzki wirus niedoboru odporności) to nazwa wirusa, który powoduje zakażenie organizmu. AIDS (zespół nabytego niedoboru odporności) to natomiast określenie końcowego stadium nieleczonego zakażenia HIV. Oznacza to, że osoba może żyć z HIV przez wiele lat, czuć się dobrze i nie mieć żadnych objawów – dopóki układ odpornościowy nie zostanie poważnie osłabiony przez wirusa.

AIDS to zespół objawów i chorób wynikających z głębokiego upośledzenia odporności. Występują wtedy ciężkie infekcje oportunistyczne, czyli takie, które zwykle nie pojawiają się u osób zdrowych lub mają u nich łagodny przebieg. Przykładami są niektóre formy zapalenia płuc, gruźlica, rozległe zakażenia grzybicze, a także nowotwory, takie jak mięsak Kaposiego czy chłoniaki.

Warto podkreślić, że samo stwierdzenie zakażenia HIV nie oznacza jeszcze AIDS. Mówimy o AIDS dopiero wtedy, gdy pojawiają się określone powikłania lub gdy liczba limfocytów CD4 – komórek odpornościowych – spada poniżej ustalonego progu.

Rozwój zakażenia HIV przebiega etapami. Wkrótce po wniknięciu wirusa do organizmu może wystąpić tzw. ostra choroba retrowirusowa. To pierwsza faza zakażenia, której objawy przypominają grypę lub mononukleozę – pojawiają się gorączka, powiększone węzły chłonne, bóle mięśni, osłabienie. Zazwyczaj objawy te ustępują samoistnie po 1–2 tygodniach, a wiele osób może je zbagatelizować lub nawet nie zauważyć.

Następnie wirus przechodzi w fazę utajenia, zwaną także fazą bezobjawową. Może ona trwać od kilku do nawet kilkunastu lat. W tym czasie osoba zakażona często nie doświadcza żadnych dolegliwości i może czuć się całkowicie zdrowa. Jednak mimo braku objawów, wirus cały czas działa – stopniowo osłabia układ odpornościowy, niszcząc komórki odpowiedzialne za obronę organizmu.

Jeśli zakażenie nie zostanie wcześnie wykryte i nie zostanie wdrożone leczenie, HIV w końcu wchodzi w fazę objawową. To moment, w którym odporność jest już znacznie obniżona, co prowadzi do rozwoju pełnoobjawowego AIDS. Wtedy zaczynają się pojawiać ciężkie infekcje oraz choroby nowotworowe, które nie występują u osób z prawidłową odpornością.

U nieleczonych osób AIDS rozwija się średnio po 8–10 latach od zakażenia. U dzieci lub osób starszych ten czas może być krótszy. Na szczęście współczesna medycyna dysponuje skutecznymi metodami zapobiegania rozwojowi AIDS. Osoby, które wcześnie dowiadują się o zakażeniu i przyjmują leki antyretrowirusowe, mogą zatrzymać postęp choroby. Wirus zostaje trzymany pod kontrolą, a układ odpornościowy pozostaje sprawny.

Dziś w krajach, gdzie dostęp do leczenia jest powszechny, pełnoobjawowy AIDS występuje rzadko. Dotyczy głównie tych przypadków, w których osoba zakażona nie była świadoma infekcji lub z różnych przyczyn nie rozpoczęła leczenia.

Podsumowując: HIV to wirus wywołujący przewlekłą infekcję, natomiast AIDS to poważna choroba rozwijająca się na skutek nieleczonego HIV. Dzięki nowoczesnemu leczeniu wiele osób zakażonych nigdy nie rozwinie AIDS i może prowadzić długie, zdrowe życie.

Fakty i mity – prawda kontra stereotypy o HIV/AIDS

Wokół HIV/AIDS narosło wiele mitów i stereotypów, które prowadzą do nieporozumień, stygmatyzacji i niepotrzebnego lęku. Poniżej znajdziesz zestawienie najczęstszych mitów oraz faktów, które je obalają:

Mit: HIV to wyrok śmierci – zakażona osoba nieuchronnie wkrótce umrze.

Fakt: Obecnie HIV nie jest wyrokiem śmierci. Dzięki nowoczesnej terapii antyretrowirusowej osoby zakażone mogą żyć długo i zdrowo, mając niemal normalną długość życia. Kluczowe jest wczesne wykrycie zakażenia i konsekwentne leczenie. HIV to choroba przewlekła, którą można skutecznie kontrolować – nie jest już tym, czym był w latach 80.

Mit: HIV dotyczy tylko określonych grup (np. osób homoseksualnych, osób zażywających narkotyki).

Fakt: Każdy może zakazić się HIV – wirus przenosi się poprzez określone zachowania (kontakt z zakażoną krwią lub wydzielinami), a nie przynależność do konkretnej grupy społecznej. To nie to, kim jesteś, ale co robisz, decyduje o ryzyku. Zakażenie może dotknąć każdego – kobiety, mężczyzn, osoby hetero- i homoseksualne, młodych i starszych.

Mit: HIV można się zarazić przez dotyk, pocałunek, uścisk dłoni, ślinę, pot czy łzy.

Fakt: HIV nie przenosi się przez codzienne kontakty towarzyskie. Nie można się nim zarazić przez dotyk, przytulenie, używanie tych samych naczyń, korzystanie z tej samej toalety ani przez ślinę, pot czy łzy. Wirus przenosi się wyłącznie przez kontakt z krwią, nasieniem, wydzieliną z pochwy lub odbytu oraz mlekiem matki – i to tylko wtedy, gdy płyny te mają kontakt z błonami śluzowymi lub uszkodzoną skórą.

Mit: HIV przenoszą komary lub inne owady.

Fakt: HIV nie przenosi się przez ukłucia komarów ani innych owadów. Wirus nie potrafi przeżyć ani rozmnażać się w ciele owada. Komary nie „przenoszą” krwi od jednej osoby do drugiej – dlatego ukąszenia nie są drogą zakażenia.

Mit: Zakażenie HIV to „kara boska” za niemoralne życie.

Fakt: HIV to wirus, a zakażenie to efekt kontaktu z patogenem – nie ocena moralności. Niestety w przeszłości często przedstawiano HIV jako „karę” za homoseksualność czy rozwiązłość. Takie przekonania są nie tylko fałszywe, ale też krzywdzące – powodują wstyd, wykluczenie i strach przed szukaniem pomocy. Dziś wiadomo, że nikt nie zasługuje na zakażenie żadnym wirusem, a osoby z HIV zasługują na wsparcie i szacunek, tak jak chorzy na każdą inną przewlekłą chorobę.

Istnieją oczywiście inne nieprawdziwe przekonania – jak choćby te o rzekomych cudownych lekach alternatywnych czy o tym, że osoby wyglądające zdrowo nie mogą być zakażone. Warto zawsze weryfikować informacje u wiarygodnych źródeł lub konsultować się z lekarzem.

Stygmatyzacja i psychologiczne aspekty życia z HIV

Pomimo znacznego postępu wiedzy medycznej i społecznej, wciąż funkcjonują szkodliwe stereotypy na temat HIV. Prowadzą one do stygmatyzacji osób zakażonych – czyli do negatywnego postrzegania, uprzedzeń i dyskryminacji. Przejawia się to w przekonaniach, że tylko „pewne grupy” mogą mieć HIV, że zakażenie jest „winą” chorego lub że HIV to efekt niemoralnego życia.

Takie podejście było szczególnie silne na początku epidemii, gdy HIV kojarzono głównie z narkomanią i homoseksualizmem. Niestety, część społeczeństwa nadal ocenia zakażonych przez pryzmat mitów, zamiast traktować HIV jak każdą inną chorobę przewlekłą. Brak wiedzy rodzi również irracjonalny strach – niektórzy unikają kontaktu z osobą zakażoną, mimo że w codziennych sytuacjach HIV nie jest zagrożeniem.

Stygmatyzacja może mieć różne formy: od plotek, przez izolowanie z życia społecznego, aż po otwartą dyskryminację – np. odmowę zatrudnienia, ograniczanie dostępu do opieki zdrowotnej czy wykluczanie dzieci z placówek edukacyjnych. Choć wiele z tych praktyk jest dziś prawnie zakazanych, nadal zdarzają się przypadki ukrytej dyskryminacji – unikania kontaktu fizycznego czy społecznego wykluczenia.

Skutki stygmatyzacji

Konsekwencje psychiczne i społeczne stygmatyzacji są bardzo poważne. Osoby żyjące z HIV często zmagają się z lękiem przed ujawnieniem swojego statusu – nawet wobec bliskich czy personelu medycznego. Strach przed odrzuceniem może prowadzić do izolacji i silnego stresu.

Częstym zjawiskiem jest tzw. stygmat wewnętrzny (self-stigma), czyli przejęcie przez osobę zakażoną społecznych uprzedzeń. Skutkuje to wstydem, poczuciem winy, obniżoną samooceną, depresją, a w skrajnych przypadkach nawet myślami samobójczymi. Obawa przed ujawnieniem się może też zniechęcać do testowania i leczenia – co tylko pogłębia problem.

Stygmatyzacja może dotykać nie tylko samych chorych, ale także ich partnerów, dzieci czy bliskich – są oni często postrzegani przez społeczeństwo z nieufnością. Wciąż żywe są mity, np. że osoba z HIV nie powinna podawać ręki albo że dziecko z HIV zagraża zdrowym uczniom. Młodsze pokolenie jest coraz bardziej otwarte i świadome, jednak osoby zakażone wiele lat temu często mają w pamięci bolesne doświadczenia odrzucenia.

Przełamywanie barier

Aby skutecznie przeciwdziałać stygmatyzacji, kluczowa jest edukacja. Im więcej wiemy o HIV, tym mniej miejsca na uprzedzenia i fałszywe przekonania. Trzeba jasno mówić, że osoby z HIV, które się leczą, nie stanowią żadnego zagrożenia – mogą uczyć się, pracować, korzystać z basenu, naczyń i wspólnej przestrzeni tak samo jak każdy inny człowiek.

Edukacja powinna obejmować szkoły, media, miejsca pracy i służbę zdrowia. W Polsce działają kampanie społeczne i organizacje, które starają się oswoić temat HIV i promować równość. Coraz częściej osoby publiczne, także te żyjące z HIV, dzielą się swoimi doświadczeniami, przełamując tabu i pokazując, że zakażenie to nie wyrok, lecz fakt życia, z którym można sobie radzić.

Rola wsparcia psychologicznego

Po usłyszeniu diagnozy wiele osób odczuwa szok, strach, a nawet złość czy poczucie winy. Wsparcie psychologiczne odgrywa wówczas kluczową rolę. Może to być rozmowa z terapeutą, psychologiem lub po prostu drugim człowiekiem, który rozumie sytuację – również dlatego tak ważne są grupy wsparcia.

W Polsce funkcjonują liczne formy pomocy: poradnie psychologiczne przy szpitalach zakaźnych, infolinie zaufania oraz programy rówieśnicze, w których osoby z doświadczeniem życia z HIV wspierają nowo zdiagnozowanych. Działają również organizacje oferujące bezpłatne porady prawne, psychologiczne i społeczne dla osób żyjących z HIV oraz ich rodzin. Pomocna może być także rozmowa z bliskimi – akceptacja i zrozumienie potrafią diametralnie zmienić jakość życia osoby seropozytywnej.

Podsumowanie

HIV to nie tylko wyzwanie medyczne, ale także społeczne. Walka z wirusem to nie tylko dostęp do leczenia, ale i walka z uprzedzeniami. Każdy z nas może się do niej przyczynić – poprzez wiedzę, empatię i odpowiedzialność. Jeżeli jako społeczeństwo podejdziemy do tego tematu z otwartością i wsparciem, możliwe będzie zakończenie epidemii AIDS oraz zapewnienie osobom zakażonym życia bez lęku i stygmatyzacji. Edukacja, solidarność i nowoczesna medycyna to klucz do wspólnego sukcesu.

Bibliografia

1.      Centrum Kontroli i Prewencji Chorób (CDC). (n.d.). About HIV. https://www.cdc.gov/hiv/about/index.html

2.      Fundacja Edukacji Społecznej. (n.d.). Pozytywni w Tęczy. https://skaids.org/all-services/buddy/

3.      Institut Pasteur. (2023). 40 years of HIV discovery: the first cases of a mysterious disease in the early 1980s. https://www.pasteur.fr/en/research-journal/news/40-years-hiv-discovery-first-cases-mysterious-disease-early-1980s

4.      Krajowe Centrum ds. AIDS. (n.d.). Dane epidemiologiczne – Polska i świat. https://aids.gov.pl/hiv_aids/450-2-2/

5.      Medonet. (n.d.). Ekspert: wciąż stygmatyzujemy osoby z HIV. Najważniejsze jest wsparcie. https://www.medonet.pl

6.      Ministerstwo Zdrowia. (n.d.). HIV i AIDS – informacje i profilaktyka. https://www.gov.pl/web/wsse-poznan/hiv-i-aids

7.      UNAIDS. (2024). Global AIDS Update 2024: People living with HIV. https://www.unaids.org/sites/default/files/media_asset/2024-unaids-global-aids-update-living-with-hiv_en.pdf

8.      Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Łodzi. (2023). Światowy Dzień AIDS 2023. https://www.gov.pl/web/wsse-lodz/swiatowy-dzien-aids-2023

Przegląd najczęstszych i najgroźniejszych chorób przenoszonych drogą płciową (STD) w Polsce

Choroby przenoszone drogą płciową (ang. STI – sexually transmitted infections, potocznie choroby weneryczne) to grupa zakaźnych chorób wywoływanych przez różne patogeny (bakterie, wirusy, pasożyty i grzyby), przenoszących się głównie poprzez kontakty seksualne (pochwowe, analne, oralne). Wiele z tych infekcji może przebiegać bez wyraźnych objawów, co sprzyja ich dalszemu rozprzestrzenianiu. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) codziennie na świecie dochodzi do ponad miliona nowych zakażeń uleczalnymi chorobami przenoszonymi drogą płciową (chlamydioza, rzeżączka, kiła lub rzeżączkowica) – łącznie to około 374 mln nowych przypadków rocznie. Globalnie około 500 mln osób w wieku 15–49 lat ma infekcję wirusem opryszczki narządów płciowych (HSV), a zakażenia wirusem brodawczaka (HPV) prowadzą do ponad 311 tys. zgonów rocznie z powodu raka szyjki macicy. WHO szacuje też, że w 2022 roku na świecie zanotowano ok. 8 mln nowych zakażeń kiłą (krętkiem bladym) wśród osób 15–49 lat.

Sytuacja w Polsce

W ostatnich latach w Polsce obserwuje się znaczny wzrost liczby diagnozowanych STI. Według danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego PZH, od 2022 r. liczba nowych przypadków tych chorób wzrosła łącznie o ponad 300%. Między rokiem 2021 a 2022 odnotowano skokowy wzrost zachorowań: rzeżączki o 48%, kiły o 34% i chlamydiozy o 18%. Dla przykładu, w pierwszym półroczu 2023 r. stwierdzono 1571 zachorowań na kiłę – ponad dwa razy więcej niż w analogicznym okresie 2022 r. (750 przypadków). Podobny trend dotyczył rzeżączki (757 przypadków w I połowie 2023 vs 174 rok wcześniej). Z tego względu tzw. „złotą trójką” najczęstszych STI w Polsce są właśnie chlamydioza, rzeżączka i kiła. Oficjalne statystyki mogą jednak nie odzwierciedlać pełnej skali zjawiska – wiele zakażeń pozostaje niewykrytych z powodu braku objawów lub niezgłaszania się chorych do lekarza. W efekcie osoby zakażone, nieświadome infekcji, mogą nieświadomie przenosić chorobę na innych.

Choroby bakteryjne

Chlamydioza

Chlamydioza to jedna z najczęstszych bakteryjnych chorób przenoszonych drogą płciową, wywoływana przez bakterię Chlamydia trachomatis. Zakażenie najczęściej przebiega bezobjawowo, zwłaszcza u kobiet, co sprzyja jego nieświadomemu rozprzestrzenianiu.

• Objawy: U kobiet mogą występować nieprawidłowe upławy z pochwy, pieczenie przy oddawaniu moczu, ból w dole brzucha, krwawienia międzymiesiączkowe lub ból podczas stosunku. U mężczyzn typowe objawy to wydzielina z cewki moczowej, pieczenie lub ból przy oddawaniu moczu, ból jąder.
• Diagnostyka: Zakażenie wykrywa się za pomocą testów molekularnych (najczęściej PCR) z wymazu z szyjki macicy (kobiety) lub cewki moczowej/pierwszego strumienia moczu (mężczyźni).
• Leczenie: Standardem jest antybiotykoterapia – zazwyczaj azytromycyna (pojedyncza dawka) lub doksycyklina (przez 7 dni). Konieczne jest równoczesne leczenie partnerów seksualnych.
• Profilaktyka: Regularne badania, stosowanie prezerwatyw, unikanie przypadkowych kontaktów seksualnych. Obecnie brak szczepionki przeciw chlamydii.

Rzeżączka

Rzeżączka to choroba zakaźna wywołana przez bakterię Neisseria gonorrhoeae. Zakażenie obejmuje błony śluzowe układu moczowo-płciowego, odbytu, gardła i oczu.

• Objawy: U mężczyzn zazwyczaj występuje ropna wydzielina z cewki moczowej, pieczenie i ból przy oddawaniu moczu. U kobiet objawy są mniej charakterystyczne – mogą obejmować upławy, ból przy oddawaniu moczu, bóle podbrzusza, krwawienia międzymiesiączkowe. Często przebiega bezobjawowo.
• Diagnostyka: Diagnostyka opiera się na wymazach z cewki moczowej, szyjki macicy, gardła lub odbytu. Testy PCR oraz posiewy pozwalają potwierdzić zakażenie.
• Leczenie: Leczenie polega na podaniu antybiotyku – zazwyczaj ceftriakson w jednorazowym wstrzyknięciu domięśniowym. Często podaje się również azytromycynę w przypadku współistniejącego zakażenia chlamydią.
• Profilaktyka: Stosowanie prezerwatyw, leczenie partnerów, regularne badania w grupach ryzyka. Brak szczepionki.

Kiła

Kiła to przewlekła choroba zakaźna wywołana przez bakterię Treponema pallidum. Ma wieloetapowy przebieg i może prowadzić do poważnych uszkodzeń narządów wewnętrznych.

• Objawy: W I fazie pojawia się bezbolesne owrzodzenie (wrzód twardy) w miejscu zakażenia. W II fazie – wysypka (często na dłoniach i stopach), objawy grypopodobne, powiększenie węzłów chłonnych. W fazie utajonej brak objawów. W III fazie mogą wystąpić zmiany w układzie nerwowym, sercowo-naczyniowym, a także kilaki (guzowate zmiany).
• Diagnostyka: Rozpoznanie opiera się na testach serologicznych – nieswoistych (VDRL, RPR) i swoistych (TPHA, FTA-ABS). Wczesne zmiany można diagnozować przez mikroskopię ciemnego pola.
• Leczenie: Podstawą leczenia jest antybiotykoterapia – najczęściej penicylina benzatynowa domięśniowo. W przypadku uczulenia – alternatywne antybiotyki lub odczulanie.
• Profilaktyka: Stosowanie prezerwatyw, unikanie ryzykownych kontaktów seksualnych, regularne badania, zwłaszcza u osób z grup ryzyka. W ciąży obowiązkowe są badania przesiewowe.

Choroby wirusowe

HIV/AIDS

HIV (ludzki wirus niedoboru odporności) atakuje układ odpornościowy, stopniowo go osłabiając. Nieleczone zakażenie może prowadzić do AIDS – zespołu nabytego niedoboru odporności.

• Objawy: W początkowej fazie mogą wystąpić objawy grypopodobne (gorączka, powiększenie węzłów chłonnych, wysypka). Następnie następuje faza bezobjawowa, która może trwać wiele lat. AIDS objawia się ciężkimi infekcjami oportunistycznymi, nowotworami i ogólnym wyniszczeniem organizmu.
• Diagnostyka: Testy na obecność przeciwciał anty-HIV i antygenu p24. Dostępne są szybkie testy przesiewowe i badania laboratoryjne. W Polsce możliwe są anonimowe i bezpłatne testy w Punktach Konsultacyjno-Diagnostycznych (PKD).
• Leczenie: Nie istnieje lekarstwo eliminujące wirusa. Stosuje się terapię antyretrowirusową (ART), która hamuje namnażanie HIV i utrzymuje wirusa na poziomie niewykrywalnym, co pozwala żyć długo i bez rozwoju AIDS.
• Profilaktyka: Stosowanie prezerwatyw, unikanie kontaktu z krwią, testowanie partnerów. Skuteczna profilaktyka PrEP (przedekspozycyjna) i PEP (poekspozycyjna).

Wirus brodawczaka ludzkiego (HPV)

HPV to grupa wirusów, z których niektóre mogą powodować brodawki płciowe, a inne prowadzić do nowotworów, np. raka szyjki macicy.

• Objawy: Większość zakażeń przebiega bezobjawowo. Typy niskoonkogenne powodują brodawki płciowe, a wysokoonkogenne mogą prowadzić do dysplazji i raka szyjki macicy, odbytu, prącia czy gardła.
• Diagnostyka: U kobiet – cytologia i testy DNA HPV. U mężczyzn diagnostyka głównie w przypadku zmian skórnych.
• Leczenie: Nie ma leku na samego wirusa. Leczy się skutki zakażenia, np. usuwa brodawki lub zmiany przedrakowe.
• Profilaktyka: Szczepienia ochronne (np. szczepionka 9-walentna). Stosowanie prezerwatyw, unikanie licznych partnerów, regularna cytologia.

Opryszczka narządów płciowych (HSV)

Chorobę wywołuje wirus opryszczki pospolitej (najczęściej HSV-2, ale także HSV-1). Po zakażeniu wirus pozostaje w organizmie w stanie utajenia.

• Objawy: Pierwotne zakażenie często objawia się bolesnymi pęcherzykami i owrzodzeniami w okolicach intymnych, którym towarzyszą objawy ogólne (gorączka, osłabienie). Później mogą występować nawroty o łagodniejszym przebiegu.
• Diagnostyka: Testy PCR z materiału pobranego ze zmian. Możliwe też testy serologiczne.
• Leczenie: Leczenie objawowe – leki przeciwwirusowe (acyklowir, walacyklowir) skracają czas trwania nawrotów i zmniejszają ich nasilenie. Nie eliminują wirusa.
• Profilaktyka: Stosowanie prezerwatyw, unikanie kontaktów w czasie aktywnych zmian, informowanie partnerów.

Wirusowe zapalenie wątroby typu B (HBV)

HBV atakuje wątrobę i może prowadzić do przewlekłych chorób wątroby, w tym marskości i raka wątrobowokomórkowego.

• Objawy: Ostre WZW B może przebiegać bezobjawowo lub z objawami jak żółtaczka, zmęczenie, ból brzucha, nudności. Przewlekłe zakażenie może prowadzić do poważnych powikłań bez wcześniejszych objawów.
• Diagnostyka: Testy serologiczne: HBsAg (antygen powierzchniowy), przeciwciała anty-HBc, badania czynności wątroby i testy na obecność DNA HBV.
• Leczenie: Ostre zakażenie zwykle nie wymaga leczenia. Przewlekłe – leki przeciwwirusowe (np. entekawir, tenofowir) hamujące namnażanie wirusa.
• Profilaktyka: Szczepienie ochronne (obowiązkowe w Polsce), unikanie kontaktu z krwią, stosowanie prezerwatyw.

Choroby pasożytnicze

Rzęsistkowica

Rzęsistkowica to choroba wywoływana przez pierwotniaka Trichomonas vaginalis, który przenosi się głównie drogą płciową. Jest to jedno z najczęstszych zakażeń pasożytniczych narządów płciowych.

• Objawy: U kobiet występują pieniste, żółto-zielone upławy o nieprzyjemnym zapachu, świąd, pieczenie, bolesność podczas stosunku i oddawania moczu. U mężczyzn zakażenie często przebiega bezobjawowo, ale może powodować zapalenie cewki moczowej i pieczenie przy oddawaniu moczu.
• Diagnostyka: Rozpoznanie opiera się na mikroskopowym badaniu preparatu bezpośredniego, hodowli, testach antygenowych lub molekularnych (PCR).
• Leczenie: Stosuje się metronidazol lub tynidazol doustnie. Leczenie powinno objąć także partnerów seksualnych, aby zapobiec ponownemu zakażeniu.
• Profilaktyka: Używanie prezerwatyw, unikanie przypadkowych kontaktów seksualnych, leczenie partnerów, poprawa higieny intymnej.

Wszawica łonowa i świerzb

Wszawica łonowa (pediculosis pubis) i świerzb (scabies) są chorobami pasożytniczymi skóry, które mogą być przenoszone drogą płciową poprzez bezpośredni kontakt skórny.

• Objawy: W przypadku wszawicy – intensywny świąd w okolicach łonowych, obecność wszy i gnid. W przypadku świerzbu – nasilony świąd (zwłaszcza nocą), charakterystyczne linijne zmiany skórne (norki) w przestrzeniach międzypalcowych, na nadgarstkach, narządach płciowych.
• Diagnostyka: Rozpoznanie opiera się na oględzinach skóry, wykryciu pasożytów lub ich jaj. W świerzbie można wykonać zeskrobiny skóry do badania mikroskopowego.
• Leczenie: Wszawicę leczy się preparatami zawierającymi permetrynę, a także poprzez pranie i dezynfekcję odzieży i pościeli. Świerzb również wymaga leczenia permetryną lub iwermektyną oraz środków higienicznych.
• Profilaktyka: Unikanie kontaktów z zakażonymi osobami, leczenie wszystkich domowników i partnerów seksualnych, dokładna dezynfekcja ubrań i przedmiotów osobistych.

 

Choroby grzybicze

Kandydoza (drożdżyca)

Kandydoza narządów płciowych to zakażenie grzybicze wywołane głównie przez Candida albicans. Może być przenoszona drogą płciową, ale także występować endogennie, np. po antybiotykoterapii.

• Objawy: U kobiet – gęste, białe, serowate upławy, świąd, pieczenie, zaczerwienienie i obrzęk sromu i pochwy. U mężczyzn – zaczerwienienie, pieczenie, swędzenie żołędzi i napletka, czasami biały nalot.
• Diagnostyka: Potwierdzenie przez mikroskopię bezpośrednią, posiew z wydzieliny lub testy molekularne.
• Leczenie: Leczenie miejscowe (maści, globulki z klotrimazolem) lub ogólne (flukonazol doustnie). Leczenie partnera seksualnego nie zawsze jest konieczne, chyba że występują nawroty.
• Profilaktyka: Utrzymywanie właściwej higieny intymnej, unikanie długotrwałej antybiotykoterapii bez osłony, noszenie przewiewnej bielizny, ograniczenie cukru w diecie.

Bibliografia

1.      Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – Państwowy Instytut Badawczy. (2023). Choroby przenoszone drogą płciową w Polsce – raport epidemiologiczny 2022. https://www.pzh.gov.pl

2.      Światowa Organizacja Zdrowia (WHO). (2022). Sexually transmitted infections (STIs). https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/sexually-transmitted-infections-(stis)

3.      Centers for Disease Control and Prevention. (2022). Sexually transmitted infections treatment guidelines, 2021. U.S. Department of Health and Human Services. https://www.cdc.gov/std/treatment-guidelines/default.htm

4.      European Centre for Disease Prevention and Control. (2023). Surveillance Atlas of Infectious Diseases. https://atlas.ecdc.europa.eu

5.      Ministerstwo Zdrowia. (2022). Programy profilaktyki chorób przenoszonych drogą płciową. https://www.gov.pl/web/zdrowie

Punkty Konsultacyjno-Diagnostyczne

Znajdź najbliższy punkt testowania na HIV i inne choroby przenoszone drogą płciową. Skorzystaj z naszej interaktywnej mapy, aby znaleźć lokalizację, godziny otwarcia. Pełne informacje o punktach znajdziesz na stronach KC AIDS: https://aids.gov.pl/pkd/